Sigara fabrikası olarak uzun yıllar hizmet veren ve ülke ekonomisine önemli girdi sağlayan mekanın tüketim merkezine dönüşmesi sosyolojik açıdan incelendi. Fabrika, zaman içerisinde iki zıt mekan haline nasıl geldi ?
Sigara fabrikası dünden bugüne üretim merkezinden tüketim merkezine nasıl dönüştü? Bu sorunun cevabını Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi Eda Kaplan farklı bir bakış açısıyla bulmaya çalıştı. Tezinde 1887-1997 yılları arasında ‘Samsun Tütün Fabrikası’ olarak faaliyetini sürdüren mekanın dönüşüm hikayesini inceledi.
‘Tütün Fabrikasından Alışveriş Merkezine: Samsun Tütün Fabrikasının Dönüşümü’ başlığıyla hazırlanan çalışma kapsamında bugün yaş ortalaması 69 olan tütün fabrikası çalışanları ve yaş ortalaması 29 olan AVM çalışanlarıyla görüşüldü.
Sigara fabrikası 134 yıllık geçmişe sahip
Üretim ve tüketim olmak üzere mekana dair iki zıt durum karşılaştırıldı. 134 yıllık geçmişe sahip olan ve şehrin kalbinde yer alan tütün fabrikasının tüketimden üretim merkezine dönüşümü sosyolojik açıdan incelendi.
Giriş, gelişme ve sonuç olarak 3 bölümden oluşan araştırmada şu bilgiler paylaşıldı;
Tütünün özellikle sigara halindeki ticareti ve tüketimi gün geçtikçe azalsa da geçmişte bölge ve ülke ekonomilerinde hatırı sayılır bir paydası olduğu bilinmekte. Günümüzde bilindik birkaç yabancı şirketin tekelinde halen gelir elde edilen bir sektör olan tütün Avrupa’dan doğuya yayılan bir ürün olarak ön plana çıkıyor.
Tütünün Osmanlı İmparatorluğu’na 1605 yılında Hollandalı ve Venedikli tacirler tarafından sokulduğu belirtiliyor. Kısa bir sürede yaygınlık kazanan tütünün daha sonra toprak yapısı ve iklim özelliklerinin etkisiyle yeni bir tür olarak ortaya çıkmasıyla adına ‘Türk Tütünü’ denildi.
Sigara üretimi her geçen yıl azaldı
Diğer bölgelerde yetişen tütünlere kıyasla daha kaliteli olması hasebiyle tercih edilmeye başlandı. Bu sayede Osmanlı Devleti’nin en garantili gelir kaynaklarından biri haline geldi. Tütün sanayisinin iki kolu vardır; yaprak tütünün işlendiği tesisler ya da sigara, puro gibi içimlik ürünlerin üretildiği tesisler. Samsun’daki fabrika ise sigara üretimi üzerine kuruldu.
Samsun’ da 2000 yılında tütün üretim miktarı 23 bin 42 ton iken, 2017 yılında üretim miktarı 5 bin 587 ton oldu. Tütünde üretim alanı yüzde 76 azaldı, yani 18 bin hektara geriledi.. Bir üretim çıktısı olarak bakıldığında 2017 yılı itibariyle yalnızca 6 bin ton tütün üretildi.
TEKEL’in kapatılmasının ardından tütünün kaderi devredildiği şirketlere bırakıldı. TEKEL ile ilgili Özelleştirme Yüksek Kurulu kararı 2 Şubat 2001 tarihinde imzalamasına rağmen sigara fabrikalarının özelleştirilmesi, 22 Şubat 2008 tarihinde çıkılan ihalede gerçekleşti ve fabrikalar en yüksek teklifi veren British American Tobacco (BAT) firmasına satıldı.
Samsun Tütün Fabrikası ise kapatılmasının ardından restore edilerek 2012 yılında alışveriş merkezi projesiyle yeniden değerlendirildi. Mekanın geçirdiği dönüşüm aynı zamanda, üretim ve tüketim olmak üzere, birbirine zıt bu iki ayrı olgunun aynı mekan üzerinden incelenmesine imkan tanıyor.
Fabrika emeklileri ve AVM çalışanları…
Bu iki ayrı olgunun, tütün fabrikasında çalışanların ve alışveriş merkezinde çalışanların perspektifinden nasıl algılandığı ve katılımcıların anlam dünyalarında ne gibi değişiklikler meydana getirdiğine dair hususlar araştırmanın temel konularını oluşturdu.
Bu araştırmanın amacı, bir mekanın farklı dönemlerde, farklı işlevlerde kullanıldığının bilinmesinin ardından hikayesinin onu tecrübe edenler vasıtasıyla açığa çıkarılmasıdır. Bir mekanı en iyi anlatan, ona anlamını veren nokta insan ile kurduğu ilişki.
Bu sebeple araştırma nesnemiz olan mekanın fabrika emeklileri ilk grup, AVM çalışanları ikinci grup olmak üzere kendi perspektiflerinden nasıl tecrübe ettiklerini öğrenmek bu araştırmanın ana amacı oldu.
Yüz yüze görüşüldü
Fabrikada çalışan ve şuan emeklilik hayatı yaşayan 13 kişi ile yüz yüze görüşüldü. 12’si kadın olan katılımcıların eğitim durumlarına bakıldığında yalnızca 3 kişinin ilkokul mezunu olduğu ve bir kişinin kendini okur- yazar olarak tanımladığı görüldü.
Yaş ortalaması 69 olan katılımcıların hepsinin evli, en az 2, en fazla 10 çocuk sahibi olduğu belirtildi. Fabrikada çalıştıkları bölümlere bakıldığında 12 kişinin tütün açma bölümünde, bunlardan 3’ünün sigara ve makine bölümlerinde de çalıştığı, tek erkek katılımcının ise güvenlik görevlisi olarak çalıştığı ifade edildi. Son olarak fabrikada çalışma sürelerine bakıldığında en az 15, en fazla 30 yıl olmak üzere ortalama 24 yıl çalıştıkları görüldü.
İkinci grupta yer alan AVM çalışanlarından ise 7 kadın ve 5 erkek ile görüşüldü. Yaş ortalaması 29 olan katılımcıların 7’si bekar, 5’i evli. Çocuk sayıları ise 0 ve 2 arasında değişmekte.
AVM çalışanlarının 3’ü kafe sektöründe; 2’si barista, 1’i garson olarak, 6’sı her biri farklı marka bünyesinde olmak üzere satış danışmanı olarak, 3’ü de mağaza yönetiminde çalışmakta.
Araştırmanın sonuç ve değerlendirme bölümünde ise şu ifadeler yer aldı:
Samsun Tütün Fabrikası, restore edildiği zamandan sonrası da hesaba dahil edilirse 134 yıllık bir geçmişe sahip. Fransızların Osmanlı topraklarında inşa etmiş olduğu mekan tütünün işlenmeye başlanması ile faaliyetine başlamıştır. Tütün işleme, sigara sarma ve paketleme, depolama gibi bölümleri bulunan mekan yıllar boyu binlerce işçinin geçimini sağlamıştır.
12 yıl viran halde kaldı
Ancak her iki yönetim döneminde de kaderi aynı olan tütün fabrikaları son olarak BAT’a satılmıştır. Bu özelleştirmeler sonucunda birçok fabrika kapanmıştır. İşçiler emekli edilmiş ve tütün üretimi azalmaya başlamıştır.
Tütün işçisi, tütün tarımı yapan çiftçi kendine bir alan bulamadıkça gün geçtikçe azalmış, yok olma noktasına gelmiştir. Samsun Tütün Fabrikası da bu gelişmelerin sonucunda sessizliğe gömülmüştür.
12 yıl viran bir halde, zaten merkezi olan ancak giderek daha da merkezileşen konumunda kaderinin tayin edilmesini beklemiştir. Nihayetinde AVM olmasına karar verilen mekan günümüzde şehrin kalbinde bir tüketim mekanı olarak halen faaliyetine devam etmektedir.
Samsun Tütün Fabrikası kapatılmadan yaklaşık 2 yıl öncesinden günü dolan işçilerini emekli etmeye başlamıştır. Kalan işçiler Samsun’un Ondokuz Mayıs ilçesinde bulunan eski adıyla Ballıca Sigara Fabrikası bünyesine tahliye edilmiştir. Ancak Samsun Tütün Fabrikası ile kıyaslandığında kapasitesi az ve üretim kısıtlı olduğu için istihdam oranı düşüktür.
Sigara fabrikası – AVM dönüşümü
Samsun Tütün Fabrikası bünyesinden emekli olan kişiler günümüzde 64-74 yaş aralığında mekanı eski işlevi ile 25-30 yıl tecrübe etmiş kişilerdir. Araştırma nesnemiz olan mekanın son canlı şahitleri onlardır.
Bu çalışmanın asıl amacı, araştırmanın nesnesi konumundaki mekanın Samsun Tütün Fabrikası iken Bulvar AVM’ye dönüşüm hikayesini açıklığa kavuşturmaktı.
Sonuca gelinen noktada bu amaca ulaşılmış, mekanın hikayesine tüm yönleriyle vakıf olunmuştur. Elde edilen verileri karşılaştırmalı ve yorumlayıcı bir analize tabi tuttuğumuzda görülmüştür ki, fabrikadan emekli katılımcılar için mekanın yeri AVM çalışanlarına göre daha farklıdır.
Fabrikadan emekli katılımcılar için mekanın yeri 25-30 yıllık bir tecrübe süresi sonucunda oluşmuştur. Zamanla mekanın anlam dünyalarındaki yeri derin ve sarsılmaz bir konuma ulaşmıştır. Bu konumu sağlayan en büyük etken bizce ekonomik olgulardır.
Katılımcıların yaptıkları işe karşılık aldıkları ücretin onları tatmin etmesidir. Çünkü katılımcıların hepsi, kırdan kente kısa bir zaman önce göç etmiş, şehirde hiçbir mal varlığı olmayan, yoksulluk görmüş kişilerdir.
Neredeyse hepsinin eğitim seviyelerinin okuma yazma seviyesinde olduğu da hesaba katıldığında onlar için devlet garantili bir işte çalışmış olmak çok büyük bir fırsat olmuştur. Onlar da bu fırsatı değerlendirmiş ve rahat bir yaşlılık dönemi geçirebilmişlerdir.
Fabrikada disiplin
Araştırmamızda fabrikada disiplinli bir çalışma ortamının olduğu ortaya çıkmıştır. Eksper şeklinde bahsedilen otoriteler zaman zaman fabrika işçileri için zorlayıcı bir faktör olmuştur. İşin yanlış yapılması gibi durumlarda diğer çalışanların önünde tütün kasalarının yere döküldüğü anlatımlarından yola çıkarak bazen bu gibi utanç uyandıran zor durumlar yaşamaları unutamadıkları anıların başında gelmektedir.
Buna karşın katılımcılar anılarını anlatırken geçmişi sürekli özlemle, hüzünlerek ve olumlu kelimelerle anmışlardır. Fabrikada edindikleri dostlukları çoğu katılımcı hala sürdürmektedir. Mekanın dönüşümünü sorguladığımız kısımlarda katılımcılar birbirine oldukça benzer duygusal tepkiler vermiştir.
Ancak anlaşılmıştır ki mekanla ilişiklerinin kesilmesi, buranın farklı bir işleve ruha bürünmesi onların mekana verdikleri değeri ve anlamı değiştirmemiştir. AVM çalışanları için ise durum daha farklıdır. Mekanda geçirdikleri süre daha azdır. AVM çalışanlarından bazıları, tüketim sektöründe emeklerinin karşılığını aldığını düşünmemektedir.
Büyük bir çoğunluk daha iyi bir iş fırsatı çıktığında bunu değerlendireceğini belirtmiştir. Bu noktada araştırmada belirgin bir farklılık ortaya çıkmıştır. Üretim sektöründe işte kalıcılık oranı oldukça yüksekken tüketim sektöründe bir o kadar düşüktür.
AVM’de mekana aidiyet gelişmedi
Kalıcılık oranının düşük olması mekanda geçirilen süre ve tecrübeyi de azaltmaktadır. Bu sebeple AVM katılımcılarının ilerleyen yıllarda da mekana aidiyet duygusu geliştireceği sanılmamaktadır.
AVM çalışanlarının mekanda kurduğu ilişkilerin analizi sonucunda ise katılımcılarının patron ve iş arkadaşları ile kurduğu iletişimin kendi tabirleri ile saygılı, olması gerektiği gibi ve iyi olduğu anlaşılmıştır.
Birçoğu AVM’den sonra da iş arkadaşlarıyla görüşeceğini ifade etmiştir. Fabrika hakkındaki bilgi ve görüşlerinden faydalandığımız noktada ise çalıştıkları mekanın hikayesine vakıf oldukları anlaşılmıştır. Ancak gözlem sonuçlarında ortaya çıkan mekanın hikayesine dair AVM’de pek bir ibare bulunmaması gelecekte bu tarihin unutulmasına sebep olacaktır.”
